Taşıma belgeleri ve taşıt düzeni

Dr. Zeki Dönmez

Ulaştırma ve Altyapı Bakanlığı, 2025 yılının ilk 3 ayının yolcu taşıma verilerini açıkladı. Bunlardan sonuç çıkarılması için 2024 yılının aynı döneminin verileriyle karşılaştırılması gerekir. Bu yapıldığında, taşınan yolcu sayılarının artmadığı, neredeyse sabit kaldığı; sefer sayılarının ise yüzde 6-8 düzeyinde yükseldiği görülüyor. Bu demektir ki, bu yıl daha fazla seferle aynı sayıda yolcu taşınmış. “Sefer demek maliyet demek” olduğuna göre daha yüksek taşıma maliyeti oluşmuş. 

Diğer taraftan, yolcu sayısı artmadığına göre bu seferlerdeki doluluk 1-2 yolcu azalmış. Taşıma ücretleri reel olarak aynı kalsa bile bu durum, sefer başına gelirin azalması demek. Doluluk düşünce, yani talepten fazla koltuk arzı olunca, taşıma ücretleri de düşecek. Böylece gelirler bir kez daha azalacak. Sonuç olarak, artan maliyet, azalan gelirle belkide bu taşımalardan zararla çıkılmış. Bu durum sadece bir defalık değil. Diğer karşılaştırmalarda da yolcu sayıları artmış olsa bile, seferlerdeki artış nedeniyle dolulukların pek artmadığını, yeterli gelir ve kâr oluşmadığını görüyoruz. Bu analizi sürdürdüğümüzde taşımacı başına düşen yolcu, otobüs başına düşen yolcu gibi önemli büyüklükler de azalıyor. Hele verilerin tartışmalı olduğunu düşündüğüm tarifesiz taşımalarda; taşımacı, otobüs ve sefer başına yolcu sayıları çok daha kötü. Eğer gerçekse, bu durum sürdürülemez. Bu koşullar altında taşıma sistemini gözden geçirmek ve bazı iyileştirmeler yapmak gerekli. Ben, bu yazımda, bu konuyu belge türleri ve taşıtlar yönüyle ele alacağım. Bundan sonraki yazımda da sadece tarifeli taşımacıları ilgilendiren konular üzerinde durmaya çalışacağım. 

Önemli hatırlatma

Bazıları taşımacı, otobüs, hat ve sefer sayılarının sınırlandırılması, hatta geçmişte bir ara yaşandığı gibi bunların satış yoluyla devredilmesi gibi yersiz önerileri çözüm olarak gündeme getirebilirler. Bu yolla arz talep dengesini savunabilirler. Artık bilinmeli ki, arz talep mevzuatla değil piyasa tarafından dengelenir. Serbest piyasada bu şarttır. Bunun aksine olan bir ticari faaliyet örneği de yoktur. Bunun, taşımacılıktaki istisnası mevzuattaki geçici, süreli düzenlemelerdir. Bundan ötesi boşa zaman tüketmektir. 

Belge türleri 

Öncelikle belirtmek isterim ki, her taşımacının yapmak istediği taşımalara karşılık gelen bir belgeyi alabilmesi sağlanmalı. Böylece, sadece, ihtiyacına uyan belgenin işlevi ile uğraşacak. Taşıma türü açısından tarifeli ve tarifesiz, coğrafi açıdan yurtdışı ve yurtiçi taşıma yapma durumlarına göre uygun belge olmalı. Yurtiçi taşımalarda ayrıca uzak mesafe, kısa mesafe ve iliçi gibi ayrımlara uygun belge gerekli. Farklı tür taşımalardan birden fazlasını yapmak isteyen taşımacının, hepsini tek belgeyle yapabilmesi ayrıca özel bir önem taşıyor. Bu türden taşımacılar, farklı tür taşımalarda kullanacakları taşıtları bu tek belgeye yazarak tüm taşıtlarını taşımalarında verimli bir şekilde kullanabilecekler. 

Belge önerilerim 

Belge alımında mali yeterliliğin önemli olduğu, bunun içinde kısmen sermaye gerekliliği bulunsa da esas yeterliliğin özmal koltuk sayısıyla sağlanabileceğini düşünerek bu belgelere ilişkin asgari özmal koltuk sayısı önerilerimi de sunmak istiyorum: 
B1: Yurtdışı tarifeli ticari yolcu taşımacılığı (130 koltuk) 
B2: Yurtdışı tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (110 koltuk) 
D1: Yurtiçi tarifeli ticari yolcu taşımacılığı (120 koltuk)
D2: Yurtiçi tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (100 koltuk)
BD1: Yurtdışı ve yurtiçi tarifeli ticari yolcu taşımacılığı (200 koltuk) 
BD2: Yurtdışı ve yurtiçi tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (180 koltuk) 
B1-2: Yurtdışı tarifeli ve tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (200 koltuk)  
D1-2: Yurtiçi tarifeli ve tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (180 koltuk) 
BD1-2: Yurtdışı ve yurtiçi tarifeli ve tarifesiz ticari yolcu taşımacılığı (350 koltuk) 

Diğer belgeler

B3: Yurtdışı ve yurtiçi, D3: Yurtiçi hususi yolcu taşıma belgeleri; ticari olmayan taşıma hatta ücretsiz taşıma şeklinde düzenlenebilir. Bu belgelerle, belge sahibinin kendi personeli dışındaki diyaliz ve engelli taşımalarının yanı sıra sağlık, turizm, taşımacılık, ticaret gibi sektörlerin müşterilerinin ücretsiz taşıması da yapılabilmelidir. 

Servis taşımacılığı tanımlanarak, D5 şeklinde ayrı bir belge yer almalıdır. Otomobille yolcu taşımalarında kamuya hizmet veren taşımalar A3 gibi ayrı bir biçimde tanımlanarak belgelendirilmelidir. 

Taşıt konuları 

B ve D belgelerinin mevcut Yönetmelikteki tanımında otobüsle taşıma ifadesi geçmektedir. Tanımında geçmediği halde otomobil kaydına imkan verilmektedir. Artık bu durum giderilmeli, bu belgeler hem otobüs hem de otomobil taşımalarında geçerli olmalıdır. 

Otomobille taşıma belgeleri hariç diğer ticari belgelere otomobil dâhil her büyüklükteki otobüsün yazılmasına ve kullanılmasına izin verilmelidir. Gerekli hallerde sadece büyük taşıtların asgari özmaldan sayılması, yurtdışı seferlerde kullanılması gibi kısıtlamalar ayrıca getirilebilir. 

Asgari özmal yaşı

Taşımacıların mali yeterliliği asgari özmal koltuk sayısı ile ölçülüyor. Bu yetmez; yeni bir taşıt ile eski bir taşıtın taşımacıya kazandıracağı mali yeterlilik çok farklıdır. Bu nedenle asgari özmal taşıtların yaşı mutlaka düşürülmelidir. Ben üst sınır olarak 10 yaşı öneriyorum. Tarifesiz taşımalarda 12 de olabilir. 

Sözleşmeli taşıtlar

Mevcut mevzuat, taşımacının özmal taşıtları dışında başkalarına ait taşıtların sözleşme ile kullanılmasına imkan vermektedir. Burada kullanım oranı, yaş ve büyüklük gibi çok kritik sorular karşımıza çıkmaktadır.

Mevcut Yönetmelik, her özmal taşıt karşılığında kaç tane sözleşmeli taşıt kullanılabileceğine her belge türü için ayrı bir ölçü getirmektedir. Bunun mantığı bilinmemektedir. Bence özmal ve sözleşmeli taşıtların payı üzerinde genel bir rakam belirlenmeli, taşımacıların taleplerine göre kuyumcu terazisi ile tartarcasına piyasayı tanzim eder gibi rakamlar belirlenmemelidir. Halen her özmal karşılığında B1 ve B2’de 0,5, D1’de 3, D2’de 2 sözleşmeli taşıt imkanı bulunmaktadır. Ben her belgede 1 özmal taşıt karşılığında 2 veya 3 özmal taşıt çalıştırılabilmesini öneriyorum. Sadece yurtdışı taşıma yapabilecek B1, B2 ve B1-2 gibi belgelerde daha düşük rakam olabilir.  

Yurtdışı taşımalarda, istenirse seferlerin en az yarısının özmal taşıtlarla yapılması gibi kurallar ayrıca getirilebilir.  

Diğer bir husus, özmal ve sözleşmeli taşıtların kapasiteleridir. Önceden küçük özmallar karşılığında büyük sözleşmeli taşıtlar çalıştırılabiliyordu. Daha sonra küçük otobüs (minibüs) ve otobüs için aynı cinsten taşıt kaydı sınırlaması getirildi. Bu çok iyi bir düzenleme, ancak yetersiz. Sözleşmeli taşıtın koltuk kapasitesinin karşılığındaki özmal taşıtın kapasitesinden en fazla 5 koltuk büyük olabilmesi gibi bir sınırlamanın daha iyi olabileceğini düşünüyorum. 

En kritik konu, özmal ve sözleşmeli taşıtların yaşlarıdır. Halen çok yaşlı özmallar karşılığı çok genç sözleşmeli taşıtlar kaydedilebilmektedir. Böylece piyasada yaşlı özmallar ve genç sözleşmeliler oluşmaktadır. Peronlarda çok genç taşıtlar görülürken, taşımacıların özmalları peronlarda yer bulamayacak kadar yaşlıdırlar. Bu dengesizlik giderilmeli. Taşımacıların özmalları da peronlarda kullanılabilecek türden olmalıdır. Ben sözleşmeli taşıtın yaşının, karşılığında kaydedileceği özmal taşıtın yaşından, en fazla 2 yaş genç olabilmesi, diğer bir deyişle 1 yaşındaki bir taşıtın sözleşmeli olarak kaydı için taşımacının özmalının en fazla 3 yaş olması gibi bir ölçü öneriyorum. Böylece peronlarda sözleşmeli taşıtlar yanında özmal taşıtlar da yer bulacaktır. Sadece sözleşmeli taşıtlarla gereksiz sefer yapılması önlecektir. Belirtmek isterim ki, sadece bu yaş düzenlemesi dahi taşımacılıkta bir devrim niteliğinde olacaktır. 

Bitirirken 

Bu öneriler belirli bir tecrübenin süzgecinden geçirilerek yapılmıştır. Buna rağmen amaç bunların tartışılması ve daha doğruların belirlenmesidir. Değişen her şeye peşinen karşı çıkmak gibi alışkanlıklar terk edilmelidir. Taşımacıların yanı sıra yolcu yönünün ve kamu yararlarının da düşünülmesi gerekir. Bir de değişen şartlara uygun bir uyum süresi verileceği ve bunun sonunda zorunlulukların geleceği bilinmelidir. 

1 Mayıs Emek ve Dayanışma Günü kutlu olsun. ■